Ολόκληρο το νησί είναι ένας αρχιτεκτονικός θησαυρός, ένα σπάνιο αρχιτεκτονικό ψηφιδωτό, όπου Ανατολή, Δύση, Μεσαίωνας, σύγχρονη Ευρώπη, αστικό και παραδοσιακό, συνενώνονται με μοναδικό τρόπο. Η Λέρος συγκεντρώνει τις αρχιτεκτονικές ευρωπαϊκές τάσεις των δύο τελευταίων αιώνων, χωρίς ωστόσο να λείπουν και οι προηγούμενες βυζαντινο-ενετικές καταβολές. Την αρχιτεκτονική σφραγίδα όμως στο νησί βάζει το πάντρεμα του μοντέρνου στοιχείου με τον αιγαιοπελαγίτικο χώρο. Η Λέρος είναι το πιο αντιπροσωπευτικό δείγμα μεσογειακού ρασιοναλισμού στην Ελλάδα και το Λακκί μία μοναδική περίπτωση. Η ενότητα των οικισμών Παντέλι, Πλάτανος, Αγ. Μαρίνα, έχει χαρακτηριστεί ως τόπος ιδιαίτερου ιστορικού και φυσικού κάλους, καθώς αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα συνύπαρξης νεοκλασικής και νησιωτικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής.
Ιταλικός ρασιοναλισμός
Το 1912 τα Δωδεκάνησα περνούν στον έλεγχο των Ιταλών που επιλέγουν τη Λέρο για τη δημιουργία της αεροναυτικής τους βάσης εξαιτίας του κόλπου του Λακκιού, που είναι το δεύτερο μεγαλύτερο φυσικό λιμάνι της Μεσογείου μετά τη Μάλτα. Το 1923 στην περιοχή Λέπιδα δημιουργείται η στρατιωτική βάση G. Rossetti. Οι ανάγκες εγκατάστασης των στρατιωτικών και των οικογενειών τους αυξάνουν συνεχώς τα επόμενα χρόνια. Έτσι, από το 1930 έως το 1936 στο Λακκί, εκεί όπου πριν υπήρχε ένα μικρό ψαροχώρι, χτίστηκε από την αρχή μια νέα πόλη, το Porto Lago που αποτελεί ταυτόχρονα και τη μεγαλύτερη πολεοδομική παρέμβαση των Ιταλών στα Δωδεκάνησα.
Στη Λέρο δεν ακολουθήθηκε η αρχιτεκτονική που είχαν εφαρμόσει οι Ιταλοί στην Κω και στη Ρόδο, αλλά οι σύγχρονες ιταλικές τάσεις της εποχής που εξέφραζαν τον αρχιτεκτονικό ρασιοναλισμό. Χωρίς κλασικά και μεσαιωνικά μνημεία και την ανάγκη «ένταξής» τους οι Ιταλοί δημιούργησαν μια πόλη-υπόδειγμα ρασιοναλισμού, αναδεικνύοντας τη σχέση του μοντέρνου με το Αιγαίο. Η κυβιστική αρχιτεκτονική των νησιωτικών σπιτιών που είχε δεχτεί επιρροές από Ανατολή και Δύση ανάπτυξε έναν γόνιμο διάλογο με τη νέα αρχιτεκτονική τάση, τροφοδοτώντας το αποτέλεσμα με τα δωδεκανησιακά χρώματα, την εκτεταμένη χρήση πέτρας και την ήπια πρόσληψη του νεοκλασικισμού.
Το Λακκί αναφέρεται σε όλα τα βιβλία Αρχιτεκτονικής ως μοναδικό παράδειγμα της εποχής. Η εκκλησία είναι ένα εξαιρετικό δείγμα Bauhaus, το σχολείο ένα μείγμα νεωτεριστικών και βυζαντινών στοιχείων, το θέατρο χαρακτηριστική Αρτ-Ντεκό (Art-Deco) δημιουργία, το νοσοκομείο, ο στρατώνας του πυροβολικού, το ξενοδοχείο και πάνω από όλα η κυκλική αγορά με τον πύργο του ρολογιού, αποτελούν ένα μοναδικής συνοχής αρχιτεκτονικό σύνολο του 1930, αυτής της ιδιαίτερης τάσης ανάμεσα στην αυστηρή λιτότητα του πρωτομοντερνισμού και του Art-Deco, γνωστή και ως Depression ή Stream line modern. Κατασκευάστηκαν μεγάλοι καμπυλωτοί δρόμοι, μεγάλες ανοικτές πλατείες, φυτεύτηκαν εκατοντάδες πεύκα και ευκάλυπτοι. Αρχιτεκτονήματα στο Λακκί όπως ο Πύργος του ρολογιού, παραπέμπουν στους πίνακες του Ντε Κίρικο (De Chirico) και στην πόλη και στις Piazze d’ Italia της μεταφυσικής ζωγραφικής του (Το αίνιγμα των ωρών 1911, ο Κόκκινος Πύργος 1913, Μυστήριο και Μελαγχολία στο δρόμο 1914).
Νεοκλασικισμός
Μία ακόμη διακριτή και εκτεταμένη αρχιτεκτονική τάση σε ολόκληρο το νησί είναι ο νεοκλασικισμός. Συναντάται σε μεγάλα οικιστικά σύνολα, εξοχικά ή μόνιμες κατοικίες, και δημόσια κτίρια και τον φέρνουν οι ομογενείς Λέριοι της Αιγύπτου που έρχονται στο νησί στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αι., ή μέσω δωρεών της Λεριακής Αδελφότητας με έδρα το Κάιρο της Αιγύπτου. Η ακμάζουσα οικονομικά και πολιτιστικά παροικία θα παίξει έναν σημαντικό ρόλο στην κοινωνικο-οικονομική ζωή του νησιού.
Ο νεοκλασικισμός στη Λέρο εκφράζεται με διάφορες παραλλαγές κυρίως στο εκλεκτικιστικό στυλ (επιρροές από Αίγυπτο, Μ. Ασία, Ιταλία), χωρίς να λείπουν όμως και στοιχεία τοπικής αρχιτεκτονικής (ξύλινα μπαλκόνια, ξύλινα ή γύψινα στηθαία, κτλ). Το σύνολό τους είναι απλό σε σχέση με τα νεοκλασικά της ηπειρωτικής Ελλάδας, ίσως γιατί οφείλουν πολλές από τις επιρροές τους στα μικρασιατικά νεοκλασικά. Είναι συνήθως ορθογώνια με απλές συμμετρικές όψεις, ενώ χαρακτηριστικά είναι τα τόξα και οι καμπύλες εξωτερικά, οι θολωτές στεγασμένες βεράντες και τα χρώματα, ώχρα, γκρι-σιελ και ροζ με λευκές «κορνίζες» γύρω από τα παράθυρα.
Με την οικιστική ανάπτυξη της εποχής και την άνθιση του νεοκλασικισμού το παλιό μεσαιωνικό χωριό μεταβάλλεται σε μία αστική κωμόπολη. Στο σύνολο υπάρχει μία σύνθεση από αρμονικές εικόνες μεγαλοαστικών κατοικιών με μικρότερα και πιο απλά αστικά σπίτια και παραδοσιακές κατοικίες, φτιάχνοντας μια ειδυλλιακή εικόνα.
Αστικό σπίτι
Στις αρχές του προηγούμενου αιώνα αναπτύσσεται το αστικό σπίτι ακολουθώντας και αυτό διάφορες παραλλαγές. Τα νεοκλασικά αστικά σπίτια αποτελούν τα «αρχοντικά» του νησιού και βρίσκονται συχνά στο κέντρο μιας μεγάλης ή μεσαίας ιδιοκτησίας γης. Είναι μια πιο απλή μορφή του νεοκλασικού σπιτιού, καθώς έχουν κοινά μορφολογικά στοιχεία αλλά είναι πιο απλοποιημένα. Είναι μεγαλύτερα από το παραδοσιακό σπίτι, έχουν δύο και πολλές φορές τρεις ορόφους για να προσδίδουν την άνεση που χρειάζεται η αστική ζωή. Όμως συγκεντρώνει και στοιχεία της τοπικής λαϊκής αρχιτεκτονικής που διακρίνονται κυρίως στα ξύλινα μπαλκόνια και στα σιδερένια κιγκλιδώματα. Στα χρώματά τους ακολουθούν τα νεοκλασικά.
Παραδοσιακό σπίτι και λαϊκή αρχιτεκτονική
Η πολύμορφη αρχιτεκτονική της Λέρου περιλαμβάνει και την τοπική αρχιτεκτονική που εκφράζεται με το παραδοσιακό σπίτι της Λέρου. Το παραδοσιακό σπίτι είναι τις περισσότερες φορές μία σύνθεση επίπεδων κύβων με στέγη, σε λιτή, ευθεία γραμμή και κλειστή μορφή. Στις νεώτερες κατασκευές δανείζεται στοιχεία από τα νεοκλασικά, κυρίως διακοσμητικά στοιχεία στη στέγη και στα μπαλκόνια και τις χρωματικές «κορνίζες» γύρω από τα παράθυρα.
Στη λαϊκή αρχιτεκτονική ανήκουν και τα «πυργάκια», ή «πυργόσπιτα», που διασώζονται ελάχιστα και διάσπαρτα στο νησί. Η ακμή τους τοποθετείται στον 17ο αι., όταν οι συστηματικές πειρατικές επιδρομές έθεταν την ανάγκη προστασίας των αγροτικών σπιτιών. Είναι μικρά, ορθογώνια κτίσματα, κυρίως διώροφα και αμυντικού χαρακτήρα, δηλαδή ικανά να αντιμετωπίζουν επιθέσεις και να φιλοξενούν ανθρώπους και σοδειές. Χαρακτηριστικά τους στοιχεία είναι η απουσία παραθύρων στο κάτω μέρος, δύο-τρία στενόμακρα μικρά ανοίγματα (τουφεκότρυπες), οι διακοσμητικές οδοντωτές απολήξεις περιμετρικά της οροφής (πολεμίστρες) και οι πυργίσκοι στο πάνω μέρος. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν στη ανάγλυφη εγχάρακτη διακόσμηση των τοίχων τους εσωτερικά και εξωτερικά.
Η λαϊκή κατοικία είναι ο αρχαιότερος τύπος σπιτιού στο νησί και ανάγεται στο Μεσαίωνα, ενώ έχουν βρεθεί λείψανα από τη ρωμαϊκή και κλασική εποχή. Τα σπίτια αυτά χαρακτηρίζονται επίσης από κλειστή αμυντική μορφή. Οι παλαιότεροι οικιστικοί πυρήνες εντοπίζονται γύρω από το μεσαιωνικό Κάστρο του Παντελίου, αλλά οι πιο πυκνοί οικισμοί του βρίσκονται στον παραδοσιακό οικισμό της Αγ. Μαρίνας. Χαρακτηριστική είναι η ιδιόμορφη διάρθρωσή του που ακολουθεί την κλίση του εδάφους.
