Η Λέρος μαζί με την Κάλυμνο συναντούνται στον Όμηρο ως «Καλύδνιαι νήσοι» (Ιλιάδα, ραψωδία Β΄ στ. 676-680) και αργότερα ως «Καλύδνια». Το όνομα Λέρος εικάζεται ότι προήλθε από τη λέξη «λερός» που σημαίνει λείος, ομαλός. Και αυτό επειδή σε αντίθεση με την ορεινή και βραχώδη Κάλυμνο, η Λέρος είναι σχεδόν επίπεδη, με μικρά υψώματα και έδαφος ομαλό και γόνιμο. Είναι πιθανό επίσης να εντάσσεται στην κατηγορία των προ-ελληνικών τοπωνυμίων με την κατάληξη –ρος όπως συναντάται σε πολλά νησιά του Αιγαίου.
ΙΣΤΟΡΙΑ
Οι πρώτοι κάτοικοι. Η οικιστική ιστορία της Λέρου ξεκινάει από την 3η ή 4η χιλιετία π.Χ. και συνεχίζεται έως σήμερα χωρίς καμία διακοπή. Τα πρώτα ίχνη κατοίκησης (περιοχή Δρυμώνα κόλπος Γούρνας) οδηγούν στην Ύστερη Νεολιθική Περίοδο και την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού. Ο οικισμός της Κονταρίδας (νότιος μυχός κόλπος Παρθενίου) αποτελεί μια από τις λίγες ανθρώπινες εγκαταστάσεις εκτός σπηλαίων της νεολιθικής περιόδου στα βόρεια Δωδεκάνησα. Στο Παλαιόκαστρο (Ξηρόκαμπος) έχουν βρεθεί ίχνη από κυκλώπεια τείχη που τοποθετούνται χρονολογικά στη Μυκηναϊκή Εποχή. Οι πρώτοι κάτοικοί της ήταν Κάρες (πιθανότατα από την Πελοπόννησο), Λέλεγες, Φοίνικες και Μινωίτες Κρήτες, οι οποίοι σύμφωνα με μία παράδοση ήρθαν στο νησί με τον Ροδάμανθη, αδερφό του Μίνωα. – Read more
Η κύρια θεότητα που λατρευόταν στο νησί ήταν η Παρθένος Ιοκαλλίδα, προελληνική θεότητα που πιθανότητα συνδεόταν με τη βλάστηση και στη συνέχεια ταυτίστηκε με την Άρτεμη, αλλά η λαϊκή μνήμη διατήρησε την ονομασία της στο τοπωνύμιο «Παρθένι». Η λατρεία της διατηρήθηκε τουλάχιστον ως τον 3ο μ.Χ. αι. όταν το ιερό της εγκαταλείφτηκε με την επικράτηση του χριστιανισμού. Στη Λέρο λατρευόταν ακόμη ο Ασκληπιός και πολλοί συνδέουν τον ναό του στη Λέρο με το Ασκληπιείο της Κω, η θεά Υγεία και ο Απόλλων ο Διδυμαίος, που το μεγαλοπρεπές και πανάρχαιο Ιερό και Μαντείο του στα Δίδυμα της Μ. Ασίας ήταν σπουδαίο θρησκευτικό κέντρο. Από τον Όμηρο στην Ιλιάδα μαθαίνουμε ότι η Λέρος πήρε μέρος στον Τρωικό πόλεμο με τριάντα καράβια.
Η Λέρος θα κατακτηθεί από τους Δωριείς και στη συνέχεια θα αποικηθεί από τους Ίωνες της Μιλήτου. Η Μίλητος μιας από τις λαμπρότερες ιωνικές πόλεις και κραταιά αποικία των Αθηναίων, ίδρυσε και αυτή με τη σειρά της εκατό περίπου δικές της αποικίες, ανάμεσα σε αυτές και η Λέρος. Ως ιωνική κτίση η Λέρος, που αποτελεί δήμο από τον 4ο αι. π.Χ., θα ενταχθεί στη σφαίρα της στρατιωτικής, πολιτικής και πνευματικής ιωνικής επιρροής (ίχνη οχυρωματικών έργων 4ου αι. στο Παρθένι και στην περιοχή του αεροδρομίου), έως τους ελληνιστικούς χρόνους (3ος – 1ος αι. π.Χ.). Στον Πελοποννησιακό Πόλεμο θα συμμαχήσει με τους Αθηναίους και η λήξη του πολέμου σήμανε και την έναρξη της κυριαρχίας του νησιού από τους Σπαρτιάτες, ενώ στη συνέχεια κυριεύεται από τους Πέρσες, μέχρι την απελευθέρωσή της από τον Μ. Αλέξανδρο (344 π.Χ.).
Παλαιοχριστιανικοί Χρόνοι (3ος – 7ος αι.) – μέσοι Βυζαντινοί Χρόνοι (11ος – 13ος αι.) Έως τον 7o αι. η Λέρος αποτελεί τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ως Επαρχία των Νήσων που ανήκει στη Διοίκηση της Ασίας και γνωρίζει μία περίοδο ειρήνης, σταθερότητας και ανάπτυξης, η οποία αποτυπώνεται στην έντονη οικιστική δραστηριότητα. Διατηρείται το κύριο άστυ στην περιοχή της Αγ. Μαρίνας και δημιουργούνται νέοι οικισμοί σε παράλιες θέσεις και εύφορα τμήματα της ενδοχώρας, μεγάλα οικοδομήματα, κτιριακά συγκροτήματα (ίχνη τους σώζονται έως σήμερα) και πλήθος χριστιανικών ναών σε όλους τους οικισμούς του νησιού, κυρίως παλαιοχριστιανικές βασιλικές. Η χριστιανική Λέρος οργανώνεται σε επισκοπή στη δικαιοδοσία του Μητροπολίτη της Ρόδου. Οι καταγεγραμμένες μαρτυρίες ομιλούν για τον επίσκοπο Λέρου Ιωάννη που συμμετείχε στην Ε’ Οικουμενική Σύνοδο (Κωνσταντινούπολη, 5 Μαΐου – 4 Ιουνίου 553 μ.Χ., Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ευτύχιος, αυτοκράτορας Ιουστινιανός Α΄). – Read more
Οι αιώνες που ακολουθούν (7ος – 11ος) χαρακτηρίζονται από αναταραχή, επιδρομές και ερημώσεις, εξαιτίας των αραβικών και πειρατικών επιθέσεων, που αναγκάζουν τους κατοίκους να αποτραβηχτούν στο εσωτερικό του νησιού και να χτίσουν κάστρα. Τα σημαντικότερα «καστέλλια» είναι το επιθαλάσσιο οχυρωμένο Μπούρτζι (είσοδος όρμου Παντελίου) και το «Παλαιόκαστρο» (Λέπιδα, κόλπος Ξηρόκαμπου).
Ο Αυτοκράτορας του Βυζαντίου Αλέξιος Α΄ ο Κομνηνός δωρίζει τα νησιά Λέρο, Φαρμάκω, Λειψούς στη Μονή του Παντεπόπτη Σωτήρος στην Κωνσταντινούπολη που ιδρύθηκε από τη μητέρα του Άννα Δαλασσηνή. Με αυτοκρατορικό χρυσόβουλο (Μάιος 1087) ο Αλέξιος δωρίζει τα προάστια του Παρθενίου και των Τεμενίων, τα έσοδά τους, τον εσωτερικό περίβολο του Κάστρου του Παντελίου και όλα τα κτίσματα εντός του στον όσιο Χριστόδουλο για την ίδρυση μίας νέας Μονής (αρχείο της Μονής Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου Πάτμου).
Ήδη από τις αρχές του 12ου αι. (1102 – 3) ξένοι περιηγητές επισκέπτονται το νησί. Τον 13ο και 14ο αι. παρατηρείται αύξηση στην ανέγερση εκκλησιών και την εικονογράφησή τους, που πιθανότατα οφείλεται στη δραστηριότητα των μοναχών της Μονής της Πάτμου. Σπάνια βυζαντινά μνημεία της περιόδου σώζονται σε όλο το νησί.
Τον 14ο αι. ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος ο Β΄ παραχωρεί τη Ρόδο ως τιμάριο στους Γενουάτες. Το μεγαλύτερο μέρος του νησιού έχει καταληφθεί από τους Τούρκους. Το 1306 ο γενουάτης αριστοκράτης ναύαρχος και ονομαστός κουρσάρος της Μεσογείου Βινιόλο ντε Βινιόλι (Vignolo de’ Vignoli), ο οποίος κατέχει ως φεουδάρχης μεγάλες εκτάσεις, πουλάει το νησί μαζί με τη Λέρο και την Κω στους Ιππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάννη. Οι Ιωαννίτες τα επόμενα χρόνια θα κυριεύσουν και τα υπόλοιπα Δωδεκάνησα (εκτός από την Αστυπάλαια, την Κάρπαθο και την Κάσο) και θα τα κρατήσουν έως την οριστική κατάκτησή τους από τους Τούρκους (Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής, 1522).
(Επιστροφή στο Αρχαιολογικό Μουσείο Λέρου)
Ιπποτοκρατία (1309 – 1522). Το Τάγμα των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη, γνωστό και ως «Ιωαννίτες Ιππότες» (Ordo Hospitalis Sancti Johannis Hierosolymitani, λατιν., κατά λέξιν: «Τάγμα του Ξενώνα του Αγίου Ιωάννη) κυριάρχησαν στη Λέρο από το 1309 έως το 1522, μία περίοδο γνωστή ως Ιπποτοκρατία. Το νησί ανήκε διοικητικά στην επαρχία (προκεπτορία) της Κω μαζί με τη Κάλυμνο και τη Νίσυρο και είχε δικό του διοικητή (προκέπτορας, ή βάιλος). Ο πιο γνωστός φρούραρχος (καστελάνος) του νησιού ήταν ο βενετσιάνος Fantino Quirini (1431-1453). Ο καστελάνο είχε στην ευθύνη του την επισκευή και συντήρηση των φρουρίων του νησιού, τη διατήρηση κάποιας αμυντικής δύναμης για τις επιθέσεις των Τούρκων και τη συλλογή φόρων που αποστέλλονταν στον Μεγάλο Μάγιστρο. – Read more
Η επιβολή αποφάσεων και υποχρεωτικής εργασίας, η παραβίαση προνομίων αυτοδιοίκησης που ίσχυαν τα βυζαντινά χρόνια και η δημοκρατική παράδοση των Δωδεκανησίων, είχαν ως αποτέλεσμα τις βίαιες αντιδράσεις και συνεχείς διαμαρτυρίες των κατοίκων απέναντι στην εδραίωση του φεουδαρχικού καθεστώτος που επιχειρούσαν οι Ιωαννίτες. Αυτά, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι οι Ιωαννίτες δεν κατάφεραν ποτέ να συγκεντρώσουν και να διατηρήσουν έναν ικανό αριθμό στρατιωτών για την επιβολή τους στα νησιά, τους οδήγησε να επιλέξουν μία ήπια διοίκηση, με παραχώρηση δικαιωμάτων αυτόνομης διαχείρισης στις τοπικές κοινότητες. Έτσι, δημιουργήθηκε μία ιδιότυπη μορφή διοίκησης κατά την οποία τον έλεγχο των αποφάσεων είχε η γνώμη των κατοίκων και όχι ο φεουδάρχης. Η εδραιωμένη αυτή μορφή αυτοδιοίκησης θα αποτελέσει ένα καθοριστικό προηγούμενο για την παραχώρηση στη συνέχεια από το Σουλεϊμάν τον Μεγαλοπρεπή προνομίων που θα ισχύσουν σε όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας.
Οι Ιππότες από τα μέσα του 15ου αιώνα ως τις αρχές του 16ου αιώνα αντιστάθηκαν αποτελεσματικά στις πολυπληθείς και σκληρές πειρατικές επιθέσεις του οθωμανικού στόλου. Ενίσχυσαν το βυζαντινό κάστρο με επισκευές, το επέκτειναν και προσέθεσαν νέους περίβολους, το προσάρμοσαν στις ανάγκες της νέας μορφής πολέμου με νέα οχυρωματικά έργα και κτίσματα. Μετά την παράδοση το 1522 της Ρόδου από τους Ιωαννίτες στους Τούρκους (Συνθήκη 24ης Δεκεμβρίου 1522, Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής και Μεγάλος Μάγιστρος Villiers de l’ Isle Adam) ήρθε η σειρά της Λέρου το 1523 να πέσει στα χέρια των Οθωμανών.
Τουρκοκρατία (1523 – 1912). Τον Ιανουάριο του 1523 η Λέρος μετά από πολιορκία παραδόθηκε στους Τούρκους. Ο Σουλτάνος Σουλεϊμάν είχε υποσχεθεί ότι θα έδειχνε επιείκεια σε όσους θα παραδίνοντας ειρηνικά. Έτσι, οι κάτοικοι της Λέρου του δήλωσαν υποταγή. Τον ίδιο χρόνο ο Σουλεϊμάν εξέδωσε φιρμάνι με το οποίο ουσιαστικά παραχωρούσε προνόμιο πλήρους αυτοδιοίκησης και αυτονομίας. Ορίζεται ένας εκπρόσωπος του Σουλτάνου (Σούμπασης), αλλά χωρίς ανάμειξη στα τοπικά θέματα. Οι κάτοικοι του νησιού εκλέγουν την πρώτη εβδομάδα κάθε χρόνου τους τοπικούς τους άρχοντες (Δήμαρχος και Δημογέροντες) οι οποίοι διοικούν, δικάζουν, είναι υπεύθυνοι για την τάξη, την κατανομή, την είσπραξη και την πληρωμή των φόρων που η τουρκική κυβέρνηση επέβαλε. – Read more
Τα προνόμια αυτά επικυρώθηκαν με φιρμάνια και από τους επόμενους Σουλτάνους κατά τον 17ο και 18ο αιώνα (Μεχμέτ Δ’-1644, Αχμέτ Γ’-1717, Οσμάν Γ’-1752, Αβδούλ Χαμίτ Α’-1772 και 1773) αποτελώντας ένα αμετάβλητο καθεστώς που ισχυροποίησε τον θεσμό των δημογεροντιών.
Το τέλος του έβδομου Βενετο-τουρκικού πολέμου (Βενετο-τουρκικοί πόλεμοι 15ος – 18ος αι.) που είναι και η τελευταία πολεμική σύγκρουση ανάμεσα στη Δημοκρατία της Βενετίας και την Οθωμανική Αυτοκρατορία (Συνθήκη του Πασάροβιτς, 1718) βρίσκει τη Λέρο σε μία πολύπλευρη άνθιση: ο πληθυσμός αυξάνεται, η ναυτιλία και το εμπόριο αναπτύσσονται, σημειώνεται μία μεγάλη οικονομική και καλλιτεχνική ανάπτυξη.
Η Λέρος πήρε μέρος στον απελευθερωτικό αγώνα του 1821 και αποτέλεσε ορμητήριο του ελληνικού στόλου για τις επιχειρήσεις εναντίον του Τουρκοαιγυπτίων της Κρήτης. Στις 29 Αυγούστου 1824 γίνεται απέναντι από τη Λέρο η «Ναυμαχία του Γέροντα». Ο τουρκοαιγυπτιακός στόλος που τον αποτελούσαν 200 πολεμικά δίκροτα, φρεγάτες και βρίκια υπό την αρχηγία του Ιμπραήμ και του Χοσρέφ πασά νικήθηκε από τον ελληνικό στόλο με αρχηγό το Ναύαρχο Μιαούλη. Από τα τουρκικά πλοία άλλα κατέφυγαν στην Αλικαρνασσό και άλλα στη Λερό για να σωθούν.
Την περίοδο 1823-1830 η Λέρος ελεύθερη αποτελεί τμήμα του ελληνικού κράτους. Ο Ιωάννης Καποδίστριας διόρισε Έπαρχο Έλληνα και ο Δήμαρχος Λέρου Μάρκος Ρείσης ύψωσε επίσημα την ελληνική σημαία. Τα έγγραφα και τα συμβόλαια συντάσσονταν «εν ονόματι της ελληνικής πολιτείας και του κυβερνήτου», η σφραγίδα είχε παράσταση της ένοπλης Αθηνάς στο μέσο και στα άκρα τις λέξεις «ΜΗΝΙΣΤΕΡΙΟΝ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ» . Όμως, με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου (1830) με το οποίο ιδρύεται το Ελληνικό Κράτος και ορίζονται τα σύνορά του οι Συμμαχικές Δυνάμεις (Γαλλία, Αγγλία και Ρωσία) παραχωρούν στην Τουρκία τα Δωδεκάνησα και τη Σάμο με αντάλλαγμα την Εύβοια. Έτσι, η Λέρος περνά ξανά σε τουρκική κατοχή.
Μετά από μία ταραγμένη περίοδο με παραχωρήσεις και άρσεις των προνομίων εκ μέρους της Τουρκίας την άνοιξη του 1912 η Λέρος περνάει στην κατοχή των Ιταλών. Προς το τέλος του Ιταλοτουρκικού πολέμου (Οθωμανική Αυτοκρατορία, Βασίλειο της Ιταλίας, 29 Σεπτεμβρίου 1911 – Οκτώβριος 1912), οι Ιταλοί αποβιβάζονται στο νησί, συλλαμβάνουν την λιγοστή τουρκική φρουρά και υψώνουν στο Κάστρο την ιταλική σημαία. Η Ιταλική κατοχή διήρκησε τριάντα ένα χρόνια.
Η Ιταλική κατοχή (Μάιος 1912 – Σεπτέμβριος 1943). Στις 13 Μαΐου 1912 αποβιβάζονται oι Ιταλοί στο Παντέλι με πολεμικά πλοία, στο λιμάνι της Αγ. Μαρίνας αποβιβάζεται στρατός, τα αγήματα μεταφέρονται στη στεριά κοντά στο Μπρούζι και τοποθετούνται κανόνια παλαιού τύπου από τη Λιβύη στο Παρθένι. Και από το λιμάνι του Παρθενιού ξεκίνησε η επιχείρηση των Στενών (Δαρδανέλλια) στις 18 Ιουλίου 1912 με σκοπό να χτυπηθεί ο τουρκικός στόλος. – Read more
Λίγες μέρες αργότερα, το Συνέδριο της Πάτμου (3 Ιουνίου 1912) διακηρύσσει τη σταθερή απόφαση του λαού των νησιών να μην επανέλθουν στο τουρκικό καθεστώς και την επιθυμία για ένωση με την Ελλάδα. Κηρύσσεται η πλήρης αυτονομία των νησιών που ονομάζονται «Πολιτεία του Αιγαίου» μέχρι την εθνική αποκατάσταση της Δωδεκανήσου. Ορίζεται το σύμβολο της Πολιτείας και υψώνεται για πρώτη φορά το απόγευμα της 4ης Ιουνίου 1912 στον Ναό της Αποκάλυψης της Πάτμου. Το Ψήφισμα διαβιβάστηκε σε όλες τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις δεν έγινε όμως δεκτό από την Ιταλία, η οποία με φανερές και μυστικές συμφωνίες με την Τουρκία κρατά τα νησιά κάτω από την εξουσία της. Έτσι, την εποχή των Βαλκανικών Πολέμων (Σεπτέμβριος 1912) τα Δωδεκάνησα διπλωματικά είναι τουρκική επαρχία, ουσιαστικά όμως βρίσκονται στην κατοχή της Ιταλίας, η οποία τα κατέχει «προσωρινά», μέχρι να εκτελεστούν όλοι οι όροι της Συνθήκης της Λωζάννης (18 Οκτωβρίου 1912), με συνέπεια εμποδίζεται ο ελληνικός στόλος που απελευθέρωσε τη Μυτιλήνη, τη Χίο και τη Σάμο να κάνει το ίδιο για τα Δωδεκάνησα. Μετά τη Συνθήκη της Λωζάννης τα Δωδεκάνησα ανήκουν στην Ιταλία όπου ο Μουσολίνι έχει αναρριχηθεί στην εξουσία. Οι Ιταλοί χτυπούν το εμπόριο, την οικονομία, την εκπαίδευση, καταργούν τον θεσμό των Δημογεροντιών και αντιμετωπίζουν την αντίσταση των κατοίκων.
Στις 25 Ιουλίου 1943 ο Μουσολίνι καθαιρείται, συλλαμβάνεται και εκτελείται. Στις 8 Σεπτεμβρίου ο αρχιστράτηγος Μπαντόλιο ανακοινώνει τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας. Η Ιταλία γίνεται σύμμαχος των Άγγλων και αντίπαλος των Γερμανών. Η Λέρος ως εξαιρετικά σημαντική στρατιωτική βάση γίνεται το μήλο της Έριδος ανάμεσα σε Άγγλους, Ιταλούς, Γερμανούς και Δωδεκανήσιους.
Η Γερμανική κατοχή (Σεπτέμβριος 1943 – Μάιος 1945). Μετά τη «Μάχη της Λέρου» (26 Σεπτεμβρίου 1943–12 Νοεμβρίου 1943) και την αποβίβαση χερσαίων γερμανικών δυνάμεων το νησί περνάει σε Γερμανική κατοχή. Είναι η τελευταία νίκη των γερμανικών δυνάμεων. Τη συνθηκολόγηση των ιταλικών δυνάμεων το 1943, ακολούθησε η κατάληψη της Λέρου από τους Βρετανούς (9 Μαΐου 1945), οι οποίοι κράτησαν το νησί υπό την κατοχή τους για δύο χρόνια. Τον Μάρτιο του 1948 η Λέρος ενσωματώνεται μαζί με τα υπόλοιπα Δωδεκάνησα στην Ελλάδα.
